La materialidad de lo común: apuntes para una aproximación arqueológica a los comunales en el sur de Europa (II)

Este extracto forma parte do artigo «La materialidad de lo común: apuntes para una aproximación arqueológica a los comunales en el sur de Europa» escrito por Anna Maria Stagno e Carlos Tejerizo-García e que podedes ver completo nesta web: https://journals.openedition.org/mcv/15588

PAISAJES DE PRÁCTICAS Y PAISAJES DE DERECHOS: UN ENFOQUE JURISDICCIONAL A LA MATERIALIDAD DEL COMUNAL, ENTRE ARQUEOLOGÍA Y ECOLOGÍA HISTÓRICA

Desde una perspectiva teórico-metodológica, los distintos casos de estudio presentados aquí se fundamentan en la perspectiva jurisdiccional aplicada a la arqueología. Este enfoque tiene raíces en la arqueología de los recursos ambientales que se ha desarrollado en un largo dialogo con la historia social, sobre todo la vinculada con las corrientes de la micro-historia.

En un seminal trabajo de 1992 publicado como monográfico en la revista Quaderni Storici sobre «recursos colectivos», Diego Moreno y Osvaldo Raggio proponían centrar su estudio a partir de los pleitos, bajo una lectura cuyo foco central fueran los recursos ambientales y las prácticas de su gestión. Por otra parte, en este mismo trabajo, se preguntaban los autores cómo esta aproximación no había encontrado todavía una aplicación para su observación en el campo. Efectivamente, hace 30 años eran escasos los estudios arqueológicos que permitieran caracterizar las prácticas de gestión de los espacios comunales y posibilitar así un diálogo analítico con los historiadores sobre estos temas. Tres décadas después, consideramos que los avances desde una perspectiva jurídica han permitido ese diálogo.

Como es bien conocido, las sentencias derivadas de estos pleitos describen acciones concretas que implican actos de posesión sobre los distintos espacios y paisajes, como, por ejemplo, la construcción de cabañas (casoni, chozas…) o recintos (majadas), el traslado de ganado o rebaños, la corta de leña, el cultivo, etc. Todas estas acciones implican prácticas de trabajo y de posesión simultáneas cuyas huellas se pueden investigar arqueológicamente. Huellas que, en el caso de que se encuentren fuera de los propios asentamientos, pueden ser muy débiles y de difícil detección, como ocurre con algunos ecofactos, como la presencia de ciertas especies vegetales que visibilizan ciertas prácticas, los análisis polínicos y de palinomorfos no polínicos (NPPs en sus siglas en inglés) o las trazas de poda en los árboles. Sin embargo, en los últimos 30 años, los avances de la arqueología ambiental y en la ecología histórica han permitido llegar a un alto nivel de precisión a la hora de caracterizar estas débiles huellas materiales, al considerar no sólo las evidencias sepultadas y los artefactos, sino también las evidencias en la cubierta vegetal actual (ecofactos e indicator species). Considerar estas huellas en términos estratigráficos permite reconstruir no sólo las dinámicas y transformaciones en los usos de los espacios colectivos, sino también profundizar en el análisis de las formas de apropiación y de su duración, y desde allí leer arqueológicamente la conflictividad sobre los recursos colectivos, es decir, las diferentes formas de reivindicación de los derechos de acceso a los recursos y la construcción de nuevos derechos.

Esta base metodológica ha fundamentado los casos de estudio que se presentarán a continuación, realizados en contextos de investigación y geográficos distintos pero con la idea común de explorar la potencialidad de investigar la dimensión jurisdiccional de las prácticas colectivas. Estos ejemplos no tienen el objetivo de presentar una detallada batería de datos, sino de ofrecer algunas pinceladas sobre cómo, desde diferentes tipologías de evidencias (los asentamientos, los espacios productivos o la relación entre pastos y recursos hídricos) se puede abordar desde la materialidad esta dimensión jurisdiccional del espacio, y los aspectos particulares en los que una aproximación arqueológica permite desvelar la complejidad socioeconómica de estos espacios comunales.

A socioloxía histórica e o estudo do campesiñado na longa duración desde a arqueoloxía

Aínda que neste blog escribamos moito sobre a arqueoloxía do campesiñado, trátase dunha disciplina moi nova. Só nas últimas décadas a análise das sociedades campesiñas a través dos restos materiais é considerado como unha vía de estudo posible e con problemas, teorías e metodoloxías propias. O feito de que esta arqueoloxía do campesiñado sexa tan recente ten que ver con dúas cuestións complementarias. En primeiro lugar pola falta de datos sobre as sociedades campesiñas antes da Revolución Industrial, que impedía facer un achegamento desde a cultura material. En segundo lugar, e quizais de xeito máis grave, pola consideración de que a arqueoloxía ocúpase, ante todo, das elites sociais e dos seus monumentos. Dito doutro xeito, existe aínda a idea dentro da academia de que a materialidade campesiña ou non existe ou non paga a pena analizala. Afortunadamente, isto cada vez se pensa menos.

Porén, aínda hai moito camiño que percorrer. Aínda é necesario desenvolver teorías e marcos analíticos complexos desde os que abordar o estudo arqueolóxico das sociedades campesiñas pre-industriais. Unha destas vías pode ser, baixo a nosa opinión, os marcos teóricos da chamada socioloxía histórica. Esta corriente baséase na idea de aplicar análises de tipo sociolóxica e antropolóxica ás sociedades do pasado, entendendo estas últimas como tan complexas como as sociedades actuais. Esta disciplina ten as súas orixes nos traballos de autores do século XIX como Marx, Weber ou Durkheim, aínda que a súa formalización como escola independiente nace nos anos 50 nos Estados Unidos de América. O seu manifesto de consolidación como disciplina foi editado por Theda Skocpol no ano 1984, e recollía unha ampla tradición de autores ata entón considerados heterodoxos como Barrington Moore, Karl Polanyi, Immanuel Wallerstein, ou Perry Anderson.

Immanuel Wallerstein

A socioloxía histórica é tanto un marco teórico como unha proposta metodolóxica baseada nalgunhas ideas básicas. Unha destas é a idea de que os estudos ten que estar dirixidos por un problema específico, que artella as estratexias de investigación e non, como propón o positivismo, que sexan os datos os que falen por si mesmos. Por exemplo, Immanuel Wallerstein no seu coñecido estudo «O moderno sistema mundial» publicado por primeira vez en 1974, partía da pregunta de como xurdiu historicamente o capitalismo mundial e como este conectou todos os países do planeta.

Outra idea interesante da socioloxía histórica é o uso da metodoloxía comparativa entendéndoa de xeito amplo. Unha vez establecido o problema específico e a estratexia de investigación, estas marcan tamén as posibilidades de comparación de xeito que poidan contrastarse o ampliarse as hipóteses de partida. Perry Anderson, no seu estudo sobre as características e a orixe do absolutismo, compara distintas sociedades europeas e asiáticas de xeito que permiten construír diversos modelos de sociedades feudais, só algunhas das cales desenvolverán gobernos de tipo absolutista. Unha estratexia similar utiliza Barrington Moore no seu traballo sobre as orixes da democracia e da ditadura nas sociedades atuais.

Por último, outra idea moi interesante é aquela da longa duración histórica, xerada sobre todo por Fernand Braudel no seu enorme traballo ao redor do Mediterráneo na época de Felipe II. A idea básica é que para entender de xeito complexo un período histórico hai que atender ás diferentes temporalidades que afectan as sociedades no pasado. Así, hai temporalidades curtas, como eventos concretos, e temporalidades longas, como por exemplo o clima o a xeoloxía.

Todas estas ideas son moi potentes para analizar as sociedades campesiñas no pasado desde un punto de vista arqueolóxico. Como exemplo, as nosas investigacións sobre o mundo rural na época dos suevos e durante o franquismo están moi influenciadas por este tipo de ideas, baixo a premisa da complexidade intrínseca destas sociedades.

Por que estudar o campesiñado hoxe? Jan Douwe Van der Ploeg e a «recampesiñización» do mundo rural

O obxectivo do noso proxecto é entender de xeito complexo as distintas maneiras e mecanismos que utilizan as sociedades campesiñas pre-industriais para adaptarse, e tamén para resistir, as mudanzas políticas estruturais, fundamentalmente a imposición dos Estados. Aínda que non rexeitamos ningunha fonte para poder facer isto, o noso interese principal son as fontes antropolóxicas e, sobre todo, a arqueoloxía. Como poden os obxectos e a materialidade (a paisaxe, as estruturas domésticas ou os espazos agrarios) darnos información sobre as sociedades campesiñas no pasado? Noutros posts describiremos en profundidade que significa a resistencia, o campesiñado ou o Estado. Porén, aquí facemos unha pregunta máis básica: por que é interesante hoxe estudar as sociedades campesiñas do pasado? Serve para algo? Nós estamos convencidas de que a resposta é afirmativa. Sigue leyendo «Por que estudar o campesiñado hoxe? Jan Douwe Van der Ploeg e a «recampesiñización» do mundo rural»

Os circuitos represivos en Rosario (Santa Fe, Arxentina) durante a ditadura arxentina

Escola de Mecánica da Armada (Bos Aires)

A ditadura arxentina, xunto coa chilena, poden ser considerados os réximes ditatoriais máis representativos de América Latina. En realidade, Arxentina vivu diversos réximes autoritarios ao longo do século XX. Porén, foi o chamado Proceso de Reorganización Nacional o que máis impacto tivo no país e o que máis violencia implicou. Esta ditadura impúxose tras un golpe de Estado contra o goberno peronista de María Estela Martínez de Perón en marzo de 1976, e executado polas Forzas Armadas. Estas colocaron no goberno unha Xunta Militar integrada por tres comandantes das Forzas Armadas, goberno que posteriormente foi monopolizado polo xeneral Jorge Rafael Videla. Videla acapararía o poder ata 1981. Neses anos, Arxentina enfrontouse ao Reino Unido na Guerra das Malvinas, o que provocou unha fortísima crise ao réxime e logrou artellar unha oposición política o suficientemente sólida como para forzar que o poder pasase a un goberno elixido democraticamente en Decembro de 1983 encabezado por Raúl Alfonsín. Sigue leyendo «Os circuitos represivos en Rosario (Santa Fe, Arxentina) durante a ditadura arxentina»

A relevancia do campesiñado após a fin do Imperio Romano en Occidente

Cholas, de Alfredo Manrique Torres

Tradicionalmente, dentro do que chamamos a historia positivista, a historia é feita polas elites e constrúese a través dos grandes feitos como as batallas, os reinados ou as relacións diplomáticas. Nesta forma «elitista» de ver a historia, as clases baixas e os grupos subalternos non adoitan xogar un papel relevante. De feito, ás veces son totalmente ignoradas ou teñen papeis moi pasivos no desenvolvemento da historia. Este é o caso do campesiñado. O recentemente falecido Theodor Shanin, un dos teóricos do campesiñado máis importantes do século XX, falaba da «clase incómoda» para referirse a este papel pasivo pouco valorado pola investigación ou polas políticas sociais. O razoamento é sinxelo: se o campesiñado só pode xogar un papel pasivo entón debe ser superado mediante políticas activas. Sigue leyendo «A relevancia do campesiñado após a fin do Imperio Romano en Occidente»