Di o filósofo Giorgio Agamben que é soberano quen decide o estado de excepción, a situación política na cal a vida humana non ten valor e os suxeitos fóra desa soberanía son homo sacer, persoas cuxa vida pode ser arrebatada sen repercusións de ningún tipo. Cando se produciu o golpe de estado contra o goberno lexítimo da II República os días 17 e 18 de xullo de 1936, moitas zonas quedaron rapidamente baixo o control do exército sublevado. O noroeste en xeral, e a zona de Ponferrada en concreto, foi unha destas zonas, e pronto declarouse ese estado de excepción que convertía a certas persoas en homo sacer. Jerónima Blanco e Fernando Cabo, nai e fillo, son un destes exemplos. Na madrugada do 23 de agosto de 1936, grupos de falanxistas entraban na casa de Jerónima na procura do seu home, Isaac Cabo, que fuxiu cara ao monte. Ao non atoparen a Isaac, os falanxistas torturaron e mataron a Jerónima, embarazada daquela, e ao seu fillo Fernando, co que xogaron ao tiro ao prato. Non contentos con iso, expuxeran os corpos xunto á antiga estrada de Ponferrada-Ourense, no barrio de Flores de Sil de Ponferrada, como advertencia a todos os veciños e veciñas. Tamén eles podían converterse en homo sacer se non respectaban a soberanía existente.
Ante o estado de excepción; verdade, xustiza e reparación. Grazas ao traballo da Asociación para a Recuperación da Memoria Histórica, a historia de Jerónima e Fernando puido ser rescatada, e actualmente, unha placa lémbranos un pasado para non convertelo en presente de novo. Non abrir feridas, senón conseguir cicatrices que sexan lembranza hoxe e mañá. Ese é o obxectivo das escavacións que teñen lugar durante estas semanas no cemiterio do Carmen en Ponferrada.
En 1936, a cidade Berciana era un dos centros industriais máis importantes da contorna, e isto sustentou unha clase obreira e uns sindicatos moi combativos. Tras o intento do golpe de estado militar, as autoridades municipais, de esquerdas, trataron de organizar a resistencia. As cousas parecían controladas e, de feito, o día 20 de xullo un grupo de mineiros asturianos que se dirixían cara a Madrid foron desviados a Ponferrada, reforzando as forzas da cidade. Ao precisaren de armas, marcharon cara ao Cuartel da Garda Civil, onde o Capitán parecía estar ao lado dos resistentes. Porén, nun momento recibiu unha chamada e detivo o Tenente da Garda de Asalto, que dirixía os asturianos: “Triunfó el movimiento, queda usted detenido”. Finalmente, o día 21 tropas procedentes de Galicia entraran na cidade e a resistencia quedará disolta.
A represión comezou ese mesmo día. Dúas foron as formas de reprimir a poboación local: dun lado, a desaparición forzada; doutro, a represión legalizada mediante a instalación dun Juzgado Militar Permanente. A primeira durará polo menos ata mediados de setembro de 1939, cando se rexistra a última desaparición forzada na cidade. En total, unhas 178 persoas perderían a vida como consecuencia directa da represión. Na paisaxe da represión de Ponferrada, o cemiterio do Carmen, situado na zona sueste da cidade berciana, xogou un papel principal, xa que un total de 66 persoas foron fusiladas na súa proximidade.
O cemiterio do Carmen foi creado en 1894. A creación de cemiterios extra muros foi moi común a finais do século XIX, como forma de sanear o interior das cidades sacando fóra os enterramentos. Este lugar foi elixido, entre outras razóns, pola existencia dunha ermida do Carmen, fundada no século XVII, e que foi cedida ao inicios do século XVIII aos Carmelitas Descalzos. Pouco a pouco o cemiterio énchese e seica foi necesario construír outro espazo de enterramento. Xa a finais de 1953, o concello decide en sesión plenaria construír un novo cemiterio na zona de Montearenas, establecendo un prazo legal de dez anos para realizar a monda. Unha monda que, moi posibelmente, non foi realizada nunca. O cemiterio do Carmen foi utilizado como camposanto ata a primeira parte da década dos 60, sendo finalmente clausurado en 1965.
Non sería moi estraño que, en parte, a súa simboloxía represiva fose un dos elementos que levou a mudar os enterramentos e, con eles, as memorias ligadas aos mortos. O cemiterio do Carmen foi un lugar de forte atracción memorial antifranquista. Entre outros, o mítico guerrilleiro Manuel Girón foi trasladado a este espazo cando foi asasinado o 25 de maio de 1951. Memoria tamén de represión, en canto que un total de 66 persoas foron fusiladas nas proximidades do Cemiterio de Ponferrada, das cales 54 serían finalmente sepultadas no cemiterio do Carmen. A estes mortos habería que engadir aquelas vítimas resultado dos enfrontamentos armados, as falecidas na Prisión do Partido de Ponferrada, e aquelas procedentes da loita antifranquista. En total, 94 vítimas da represión franquista atópanse nos límites do cemiterio do Carmen.
A escavación que iniciamos o pasado 4 de setembro ten o obxectivo de localizar a parte destas vítimas. Xa no ano 2016, a Asociación para a Recuperación da Memoria Histórica interveu neste cemiterio, localizando os corpos de dous represaliados, quizais os de Antonio Fernández Guerrero e José Canedo Fernández. O noso labor consistirá en tratar de localizar unha vintena de persoas que poderían situarse na zona suroeste do cemiterio, na parte civil. As dificultades son moitas, dado que este espazo foi utilizado para enterrar máis xente ata o abandono do camposanto nos anos 50. Con todo, unha metodoloxía arqueolóxica esperemos permita atopalos e poder darlles o respecto e a memoria que merecen.
Porque isto non son feridas, son dereitos humanos daqueles homini sacer vítimas dunha represión que, esperamos que co noso traballo, sexa máis difícil de repetir.
Sputnik Labrego 