sputniklabrego

Un morto na miña casa ou como a “Idade Escura” arranxa o pasado

14 septiembre, 20237 septiembre, 2023 por sputniklabrego, posted in Outros

Saqueo de Roma polos visigodos, Joseph-Noel Sylvestre, 1890.

A idade escura é unha idea moi romántica. Non dese romanticismo de Romeo e Xulieta ou de La vida de Adèle (película de 2013, dirixida por Abdellatif Kechiche), mais daqueles que ao finais do século XVIII pensaban que o seu tempo era decadente e que esa decadencia podía verse na propia historia. En 1776 publícase o primeiro volume da Historia da decadencia e caída do Imperio romano, de Edward Gibbon, unha historia sobre a chegada da Idade Escura a Europa tras a fin do Imperio Romano. Conta o autor nunha parte desa obra magna que:

El 15 de octubre de 1764 —escribe Gibbon—, yo estaba sentado, soñando, en medio de las ruinas del Capitolio, mientras los monjes descalzos cantaban vísperas en el Templo de Júpiter. En este instante brotó en mi espíritu por primera vez la idea de escribir la historia de la decadencia y caída de Roma.

Un libro e unha idade que naceran de dúas ruínas, as do Imperio Romano e a da, segundo xente como o historiador británico, a da civilización occidental. A visión de Gibbon sobre o que chamamos hoxe a Idade Media tampouco era moi orixinal. Xa no século XIV, Francesco Petrarca escribiu un poema épico titulado Áfrico no que di que:

Mi destino es vivir en medio de variadas y confusas tormentas. A ti, en cambio, si –como espera y desea mi alma– me sobrevives muchos años, te aguardan quizá tiempos mejores; este sopor de olvido no ha de durar eternamente. Disipadas las tinieblas, nuestros nietos podrán caminar de nuevo en el puro resplandor del pasado

Retrato de Francesco Petrarca, Rafael Morghen, despois de Stefano Tofanelli, 1768 – 1833

A época de Petrarca, e aquela que describiu Gibbon, era unha tebra que había que disipar e iluminar dalgún xeito, mirando o pasado grego e romano. Decadencia, ruína e escuridade. A Idade Media en todo o seu “esplendor”.

Esta visión da Idade Media como época escura ten aínda moita influencia hoxe, cunha importante aceptación social. Moitas son as razóns que explican esta mirada pesimista e decadente do período medieval. En parte, como para os románticos, axúdanos a vernos a nós propios no presente mellor que no pasado e subliñar aquelas partes da historia máis positivas e máis iluminadas, como o pasado greco-romano ou o Renacemento. Isto contrasta coa idea da Idade Media como xerme das nacións actuais, mais esa é outra historia para outro post. Doutro xeito, a Idade Media como idade escura tamén impregna a fala da sociedade. Sérvenos como insulto para os demais. Así, se alguén é “medieval”, e antigo, obsoleto, bruto, escuro.

Planimetrías do sitio de St. Neots, LETHBRIDGE, T. C., TEBUTT, C. F. 1933, Huts of the Anglo-Saxon period. «Proceedings of the Cambridge Antiquarian Society», XXXIII, pp. 133-151.

Un aspecto interesante desta idea da Idade Media como época tebrosa é que xera un caixón no que verter barbaridades tan grandes como os propios bárbaros. Todo pode suceder nunha época escura. Un exemplo fantástico é aquel do xacemento anglosaxón de Saint Neots, unha pequena aldea situada no centro-leste de Inglaterra, cerca de Cambridge. Escavado nos anos 30 do século XX, trátase dun pequeno poboado de época anglosaxoa (séculos VI-VIII da nosa era) formado por algunhas cabanas de madeira construídas por baixo do chan, a modo de adegas. Na escavación dunha destas cabanas atopouse parte dun esqueleto, así como algúns ósos de animais, o que levou aos escavadores a interpretar que:

Temos aquí xente vivindo en cabanas miserables nas condicións máis primitivas imaxinables. Non tiñan interese na limpeza e simplemente tiraban os restos da comida na esquina da cabana e a deixaban alí. Non lles importaban as pantasmas, como non lles importaba ter un esqueleto colgado na parede dunha das súas casas.

Unha interpretación só posible se na cabeza tes a escuridade da Idade Media. En realidade a explicación era moito máis sinxela: os restos de ósos de animais eran posiblemente restos das últimas comidas do sitio ou parte do lixo utilizado como esterco para as terras mentres que o esqueleto era parte dun enterramento anterior a construción da cabana. Isto último vese moi ben na planimetría que hai do sitio, en que se ve que a cabana corta parte deste individuo. Tratábase entón dunha visión un pouquiño estereotipada dos habitantes desa idade escura descrita por Gibbon máis que da realidade menos efectista pero moito máis interesante: a dun poboado de campesiños de época anglosaxoa.

Os Toraja manteñen os corpos dos defuntos, fonte: wikipedia.org.

Con todo, é verdade que a idea de vivir cos teus mortos é bastante atractiva, e non faltan os exemplos de sociedades que o fan (aínda que sexa parcialmente). Un exemplo moi coñecido é aquel dos toraja, comunidades animistas que viven no leste de Indonesia e que manteñen os corpos dos familiares mortos na casa. Antigamente eran conservados cunha receita de follas do lugar, agora utilízase formol. Os Toraja pensan que se non coidan dos corpos despois de mortos, poderán ter problemas no futuro. Tras un tempo de coidado na casa, faise un funeral e xa se fai o enterro do corpo.

Porén, os anglosaxóns non eran os Toraja e non vivían cos ~~seus~~ mortos na casa. É, polo contrario, unha interpretación que naceu dunha mirada moi particular sobre a Idade Media como época escura pero que moitas das veces ten máis de prexuízo que de realidade. A Idade Media é un período apaixonante, que se é escura é simplemente porque a xente non tiña a necesidade de escribir moito, e por iso non quedan documentos que nos permitan coñecer o día a día das poboacións do momento. Unha visión da historia un tanto elitista en que son os documentos producidos por estas elites as que producen o coñecemento real. Grazas á arqueoloxía -aquela que non parte de prexuízos, ao menos-, é crucial para non caermos en ideas como, por exemplo, que as sociedades do pasado vivían cos mortos pendurados nas paredes. E, digo eu, xa non é suficientemente interesante a historia como para termos que inventar historias de pantasmas?

A represión franquista en Ponferrada e as escavacións no cemiterio do Carmen

7 septiembre, 20237 septiembre, 2023 por sputniklabrego, posted in O proxecto

Di o filósofo Giorgio Agamben que é soberano quen decide o estado de excepción, a situación política na cal a vida humana non ten valor e os suxeitos fóra desa soberanía son homo sacer, persoas cuxa vida pode ser arrebatada sen repercusións de ningún tipo. Cando se produciu o golpe de estado contra o goberno lexítimo da II República os días 17 e 18 de xullo de 1936, moitas zonas quedaron rapidamente baixo o control do exército sublevado. O noroeste en xeral, e a zona de Ponferrada en concreto, foi unha destas zonas, e pronto declarouse ese estado de excepción que convertía a certas persoas en homo sacer. Jerónima Blanco e Fernando Cabo, nai e fillo, son un destes exemplos. Na madrugada do 23 de agosto de 1936, grupos de falanxistas entraban na casa de Jerónima na procura do seu home, Isaac Cabo, que fuxiu cara ao monte. Ao non atoparen a Isaac, os falanxistas torturaron e mataron a Jerónima, embarazada daquela, e ao seu fillo Fernando, co que xogaron ao tiro ao prato. Non contentos con iso, expuxeran os corpos xunto á antiga estrada de Ponferrada-Ourense, no barrio de Flores de Sil de Ponferrada, como advertencia a todos os veciños e veciñas. Tamén eles podían converterse en homo sacer se non respectaban a soberanía existente.

Placa conmemorativa a Jerónima e Fernando en Ponferrada

Ante o estado de excepción; verdade, xustiza e reparación. Grazas ao traballo da Asociación para a Recuperación da Memoria Histórica, a historia de Jerónima e Fernando puido ser rescatada, e actualmente, unha placa lémbranos un pasado para non convertelo en presente de novo. Non abrir feridas, senón conseguir cicatrices que sexan lembranza hoxe e mañá. Ese é o obxectivo das escavacións que teñen lugar durante estas semanas no cemiterio do Carmen en Ponferrada.

En 1936, a cidade Berciana era un dos centros industriais máis importantes da contorna, e isto sustentou unha clase obreira e uns sindicatos moi combativos. Tras o intento do golpe de estado militar, as autoridades municipais, de esquerdas, trataron de organizar a resistencia. As cousas parecían controladas e, de feito, o día 20 de xullo un grupo de mineiros asturianos que se dirixían cara a Madrid foron desviados a Ponferrada, reforzando as forzas da cidade. Ao precisaren de armas, marcharon cara ao Cuartel da Garda Civil, onde o Capitán parecía estar ao lado dos resistentes. Porén, nun momento recibiu unha chamada e detivo o Tenente da Garda de Asalto, que dirixía os asturianos: “Triunfó el movimiento, queda usted detenido”. Finalmente, o día 21 tropas procedentes de Galicia entraran na cidade e a resistencia quedará disolta.

Fotografía aérea do Cemiterio do Carmen (1956).

A represión comezou ese mesmo día. Dúas foron as formas de reprimir a poboación local: dun lado, a desaparición forzada; doutro, a represión legalizada mediante a instalación dun Juzgado Militar Permanente. A primeira durará polo menos ata mediados de setembro de 1939, cando se rexistra a última desaparición forzada na cidade. En total, unhas 178 persoas perderían a vida como consecuencia directa da represión. Na paisaxe da represión de Ponferrada, o cemiterio do Carmen, situado na zona sueste da cidade berciana, xogou un papel principal, xa que un total de 66 persoas foron fusiladas na súa proximidade.

O cemiterio do Carmen foi creado en 1894. A creación de cemiterios extra muros foi moi común a finais do século XIX, como forma de sanear o interior das cidades sacando fóra os enterramentos. Este lugar foi elixido, entre outras razóns, pola existencia dunha ermida do Carmen, fundada no século XVII, e que foi cedida ao inicios do século XVIII aos Carmelitas Descalzos. Pouco a pouco o cemiterio énchese e seica foi necesario construír outro espazo de enterramento. Xa a finais de 1953, o concello decide en sesión plenaria construír un novo cemiterio na zona de Montearenas, establecendo un prazo legal de dez anos para realizar a monda. Unha monda que, moi posibelmente, non foi realizada nunca. O cemiterio do Carmen foi utilizado como camposanto ata a primeira parte da década dos 60, sendo finalmente clausurado en 1965.

Non sería moi estraño que, en parte, a súa simboloxía represiva fose un dos elementos que levou a mudar os enterramentos e, con eles, as memorias ligadas aos mortos. O cemiterio do Carmen foi un lugar de forte atracción memorial antifranquista. Entre outros, o mítico guerrilleiro Manuel Girón foi trasladado a este espazo cando foi asasinado o 25 de maio de 1951. Memoria tamén de represión, en canto que un total de 66 persoas foron fusiladas nas proximidades do Cemiterio de Ponferrada, das cales 54 serían finalmente sepultadas no cemiterio do Carmen. A estes mortos habería que engadir aquelas vítimas resultado dos enfrontamentos armados, as falecidas na Prisión do Partido de Ponferrada, e aquelas procedentes da loita antifranquista. En total, 94 vítimas da represión franquista atópanse nos límites do cemiterio do Carmen.

Intervención para a localización dos corpos dos represaliados

A escavación que iniciamos o pasado 4 de setembro ten o obxectivo de localizar a parte destas vítimas. Xa no ano 2016, a Asociación para a Recuperación da Memoria Histórica interveu neste cemiterio, localizando os corpos de dous represaliados, quizais os de Antonio Fernández Guerrero e José Canedo Fernández. O noso labor consistirá en tratar de localizar unha vintena de persoas que poderían situarse na zona suroeste do cemiterio, na parte civil. As dificultades son moitas, dado que este espazo foi utilizado para enterrar máis xente ata o abandono do camposanto nos anos 50. Con todo, unha metodoloxía arqueolóxica esperemos permita atopalos e poder darlles o respecto e a memoria que merecen.

Porque isto non son feridas, son dereitos humanos daqueles homini sacer vítimas dunha represión que, esperamos que co noso traballo, sexa máis difícil de repetir.

A ritualização dos anteriores espaços domésticos: o sítio da Torre Velha (Castro de Avelãs, Bragança)

19 enero, 202314 enero, 2023 por sputniklabrego, posted in Os castros de época sueva

A arqueologia da época tardo-romana e da Alta Idade Média poderia ser comparada com uma pele de leopardo: existem grandes quantidades de informações e sítios escavados (as manchas de pele) mas estes estão muito dispersas e às vezes são muito mau conhecidas. Porém, esta é a tarefa da pesquisa, procurar os dados e dar-lhes um sentido que antes não tinham, além de reconhecer novos temas e expandir os que já existem. Um exemplo é a análise dos fascinantes processos de extensão do cristianismo e a implantação de novas formas rituais. Isto podemo-lo ver no impressionante sítio de Torres Velhas, localizado en Castro de Avelãs, Bragança. Como outros espaços e enclaves arqueológicos, o sítio da Torre Velha foi conhecido e escavado a finais do século XIX, ainda que não seria até aos anos 2012-2015 que se retomariam as escavações. Estas, dirigidas pela Universidade de Coimbra e a municipalidade de Bragança, centraram-se na escavação de múltiplas sondagens ao longo do sítio. Assim encontraram-se estruturas de muito interesse em duas sondagens. Cabe destacar que este sitio foi associado como povo dos Zoelas, povo mencionado por Plínio o Velho nos seus escritos.

Numa dessas sondagens exumou-se um edifício de planta rectangular e muros de pedra que se denominou o edifício Flávio. Esta estrutura apresentava duas fases que foram datadas graças a um detalhado estudo cerámico entre os séculos I e IV d.n.e. A sua construcção no século I seria o motivo de chamar-lha Flávia. Ainda que não se conhece com certeza o momento de abandono, é muito possível que este tivesse lugar num momento do século V ou VI d.n.e. Precisamente no momento em que apareceria outro edifício nas redondezas.

Noutra sondagem escavada noutro setor do jazigo encontrou-se parte duma estrutura que, pelas características construtivas, foi interpretado como um edifício religioso. O facto de surgir um cemitério ao redor reforçaria esta hipótese. Nas escavações puderam-se documentar até 42 tumbas, cujas datações radiocarbónicas mostrariam um uso como espaço de enterramento desde o século VI até ao século XII. Assim, o que podemos ver através do sítio de Torre Velha é a implantação definitiva do cristianismo no mundo rural pós-romano.

Segundo os escavadores o abandono definitivo do sítio estaría ligado á implantação do conhecido mosteiro mudéjar de Castro Avelãs e o impulso de Bragança como espaço central do território.

Biblografía

ANDRÉ, C., CARVALHO, P. C., CIPRIANO, M., FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A., & TERESO, S. (2014). Cerámicas romanas de la «Torre Velha» (Castro de Avelas, Bragança). In R. MORAIS, A. FERNÁNDEZ, & M. J. SOUSA (Eds.), As produçoes cerâmicas de imitaçao na Hispania (pp. 573-586). Porto: Faculdade de Letras da Universidade de Porto.

FERNÁNDEZ FERNÁNDEZ, A., CARVALHO, P. C., ANDRÉ, C., COSTA, M., & TERESO, S. (2018). Contextos cerámicos de época alto y bajo imperial provenientes de La Torre Velha-Castro de Avelas (Bragança, Portugal). In Rei Cretariae Romanae Fautorum. Acta 45 (pp. 71-81). Bonn.

Arqueoloxía e cine: unha relación de amor e de odio

7 septiembre, 202226 enero, 2022 por sputniklabrego, posted in Sin categoría

É moi posible que se preguntamos na rúa que fai un arqueólogo, a maioría da xente pensase en Indiana Jones, aínda que non soubese exactamente as tarefas que facemos na arqueoloxía. Henry Walton Jr., máis coñecido como Indi, converteuse no paradigma da arqueoloxía grazas ao éxito que tivo a triloxía de aventuras deste arqueólogo nos anos 80. Sen dúbida, e parafraseando ao editor da prestixiosa revista «Archaeology», Indi foi o mellor diplomático da arqueoloxía, xa que moita xente accede por primeira vez ao mondo do patrimonio a través de seu látego. Porén, tamén é verdade que a arqueoloxía pouco ten que ver con matar nazis ou rescatar a Arca da alianza. Pola contra, poucas veces poderá verse a Ini encher documentación en campo ou presentar os papeis á oficina de Patrimonio para pedir os permisos correspondentes. Por un lado, grazas ao cine a arqueoloxía ten un aura de romanticismo que o fai moi atractiva para o público. Doutro lado, estas películas xeraron unha importante distorsión sobre o que facemos. A maxia do invento dos irmáns Lumière.

Cal e entón a razón pola que a xente sabe máis da arqueoloxía por Indiana Jones que polos profesionais? Esta é a pregunta principal do recentemente publicado «O discreto exotismo dos obxectos», onde se analiza a relación da arqueoloxía e do cine a través dunha selección de máis de 280 películas. Varias serían as razóns que explicarían esta relación de amor e de odio. Quizais a primeira é a máis evidente: son moito máis entretidas as películas de Indiana Jones ou de Lara Croft que as tarefas cotiás da arqueoloxía. Isto non ten porque supoñer unha derrota, mais unha oportunidade en dous sentidos. Por un lado, analizar esta relación entre a arqueoloxía e o cine permítenos entender mellor que é o importante desta profesión, socialmente falando. Por outro lado, tamén axuda a entender mellor a mesma sociedade que consome este cine. En palabras de Luis Pérez, autor de «Cine de Aventuras»: «A través das películas de aventuras de cada época poden fácilmente detectarse os temores, as fobias, as esperanzas, as ideas, a moral e ata os principios esenciais de determinades sociedades en concretos momentos históricos».

Máis aínda, a relación entre a arqueoloxía e o cine pode ser moito máis profunda, en tanto que ambas son fillas do mesmo proceso histórico, a modernidade. Segundo o filósofo alemán Walter Benjamin, «na era do máximo estrañamento entre os seres humanos, e das relacións infinitamente mediadas, que xa son as únicas que hai, inventáronse o cine e o gramófono». Pola súa parte, a arqueoloxía pode considerarse unha das ciencias que permitiron aos imperios occidentais e os estados-nación do século XIX entender mellor aos outros e conquistalos. Dalgún xeito, a arqueoloxía e o cine forman parte do mesmo proceso de implantación da modernidade e por iso, o estudo da súa relación pode ofrecer interesantes reflexións sobre as nosas sociedades actuais e sobre nós mesmos.

Isto reflíctese mesmo no tipo de argumentos das películas sobre arqueoloxía. O normal é que a película trate sobre a procura dun tesouro e que para atopalo os protagonistas teñan que superar obstáculos e inimigos varios. Dalgún xeito, isto reflicte perfectamente algunhas das características intrínsecas das sociedades actuais, como o individualismo, a ambición ou o afán de descubrimento. O tesouro, normalmente en ambientes exóticos, simboliza as nosas aspiracións e os nosos soños. Un discreto exotismo dos obxectos que din moito sobre nós, como sociedade.

Na película de 1962 «Daughter of the Sun God» un equipo de arqueólogos toma a súa última cea antes de embarcarse nunha aventura en busca dunha cidade perdida. Todos están ansiosos por empezar a procura, aínda que saben os perigos que haberá polo camiño. Howard Knapp, o xefe da expedición, levanta a súa copa e brada: «Bebamos por unha grande aventura». Pois iso.

“O contexto é o contexto”, nom é?

28 julio, 202228 julio, 2022 por sputniklabrego, posted in Os castros de época sueva

(Artigo escrito por Mario Fernández Pereiro)

Umha das facetas máis fascinantes para o ‘grande público’ que tem a Arqueologia, entre outras cousas, é a parte do nosso trabalho que tem que ver com o aspeto material. Pouca gente, quando estas tomando algo depois do remate da jornada de trabalho, pergunta pola sequência estratigráfica ou pola quantidade de mostras de pole ou de sedimento recolhidas para a sua posterior análise. A pergunta tradicional é, mais ou menos: “Que? Muitos tesouros?” Ao que, as respostas varíam: “Se houvera nom estávamos aqui.” “Estamos gastando-o aqui no bar.” Ou “Logo repartimos.”

A busca dos tesouros foi, de feito, a origem da Arqueologia. Por sorte, essa limitaçom foi superada e agora interessa-nos mais o contexto que a peça em si. Bom, esta é a teoria, ainda que a todas gostamos de ‘sacar’ algumha peça única, e quem diga o contrário está faltando á verdade. Senom, só tendes que mirar as nossas redes sociais, quando publicamos fotografias dum revólver, umha moeda ou um fragmento de terra sigillata. Mais, estas peças características e singulares nom som importante só por isto, senom porque aportam as nossas investigações muitíssimos dados, simplesmente por isso, polo singulares que som.

Ponho exemplos. Nas escavações do Castelo de Valencia do Silexumamos umha boa quantidade de cerâmica, vários centos de fragmentos. Desgraçadamente, a cerâmica do período onde foi ocupado o Castelo é bastante genérica, sendo semelhante durante vários séculos, o que nom nos permite emprega-la como fóssil datante. Em cambio, um pequeno fragmento de terra sigillata atopada em conjunto com mil fragmentos de cerâmica comum permite ter umha hipótese da cronologia desse contexto. Isto é devido a que a terra sigillataé umha cerâmica de alta qualidade e moi característica, com diferentes traços decorativos e morfológicos ao longo da sua produçom, permitindo classificar cronologicamente as peças e, incluso, saber em que parte do Imperio se realizou: há sigillatas itálicas, gálicas, hispânicas, africanas, etc.

Outro exemplo característico, e que também atopamos no Castelo, som as moedas. A ciência do estudo das moedas é um mundo peculiar, mais que surpreende as que nom estamos familiarizadas com el. A numismática romana está moi bem estudada e caracterizada, o que permite, dependendo do estado de conservaçom da moeda, identificar o emperador, o que permite saber a cronologia, e, incluso, o lugar onde foi acunhada. Estes dous dados som moi interessantes já que, por umha banda, sabemos umhadataçompost quem do contexto no que se atopou. É dizer, se a moeda é do 325, sabemos que o lugar onde se atopa é posterior a este momento. E, pola outra banda, saber de onde venhem, indica, por exemplo, as redes de comércio do momento.

Entom, como já ocorreu, estamos escavando no Castelo de Valencia do Sil e, depois de retirar um derrubamento massivo de lousas e pedras, é dizer, o louxado e as paredes da estância; chegamos a um nível de terra onde, entre todo o conjunto de materiais que recuperamos, localizamos um par de fragmentos de terra sigillatae umha moeda romana. Depois do seu estudo sabemos que os fragmentos de terra sigillata pertencem a una terra sigillata africana, com a forma Hayes 61, datado entre o 325 e o 450 e.c.; e que a moeda é um medio centenionalacunhado baixo o reinado de Constante, Emperador do Imperio Romano de Occidente,e datada entre o 345-347 e.c. Polo tanto, podemos ter umha ideia de quando se ocupou e abandou essa estância, nom é?

Agora, usemos a imaginaçom. Na vez de escavar com metodologia arqueológica, facemos um fochanco e sacamos soamente a anterior moeda (que por certo é umha pecinha de cobre). Ou, melhor, umha moeda de ouro. Isto que fixemos, como já imaginastes, é um burato de espólio. E de que nos serviu sacar esta peça da terra e do seu contexto. No melhor dos casos, para a meter numha caixa a enferrujar com outras tantas peças. No pior, vendé-la e tentar sacar benefício econômico dum roubo. E toda a informaçom da que falamos no paragrafe anterior acaba de desaparecer.

Por isso nos queixamos quando aparecem buratos de espólio nos xacementos arqueológicos, já que cada peça desenterrada ilegalmente é um contexto arqueológico perdido. É umha perda irrecuperável para o estudo do nosso passado. Como dizia umha personagem numha pelicula: “O contexto é o contexto”, nom é?

A materialidade das elites tardo-romanas e suevas: o sítio de Falperra

24 marzo, 202216 marzo, 2022 por sputniklabrego, posted in Os castros de época sueva

Vista parcial do templo paleocristão, durante restauración (Cortez, 1954)

Uma das características mais curiosas dos chamados suevos e da monarquía sueva é que não tem uma materialidade muito diferenciada. Noutras palavras, não existe um conjunto determinado de objectos que sejam distintivos deste grupo de elites militares que chegaram à península ibérica no ano 411 junto a vándalos e alanos e que depois estabeleveram um dos primeiros reinos pós-romanos. Isto marcaria uma diferença com outras das etnias germânicas como os Francos, os Visigodos ou os Lombardos que, no seu processo de etnogênese, geraram uma materialidade característica. Ainda que existem objectos de luxo particulares que sim foram associados aos suevos, caso por exemplo do pente de Castro Ventosa, a fivela de cinto de Baamorte ou o conjunto de joias dos cemitérios de Mérida, não há uma «materialidade sueva» propriamente dita.

Isto é muito interessante por diversos motivos, mas um deles é porque mostra o grande impacto da cultura romana prévia e a capacidade de assimilação da simbologia do poder pela parte do reino suevo. Um dos sítios arqueológicos onde se pode ver isto e o sítio de Falperra, um dos sítios mais singulares do período pós-romano no noroeste peninsular.

Santa María de Falperra localiza-se a 3 quilómetros ao sul da cidade de Braga. Como sabemos, Braga tornou-se na capital do emergente reino suevo no século V d.n.e. e, portanto o sítio de Falperra foi ligado a este processo. Ainda que decoberto a finais do século XIX, não foi escavado até os anos 50. Desde então, foi objecto de múltiplas escavações, mas os dados destas não estão na sua maioria publicados. Porém, as estruturas exumadas sim estão restauradas.

As escavações mostram a presença de três edifícios de grande tamanho. Um deles, de 25×16 metro e composto por três naves e cabeceira tripartita, é interpretado como uma basílica paleocristã dos séculos V-VI d.n.e., em quanto que os outros dois são interpretados como um edifício senhorial e um edifício doméstico de funcionalidade desconhecida.

Ainda que os dados sobre o sítio são muito escassos não cabe dúvida de que se trata dum contexto associado com as elites do momento, e a sua proximidade com Braga vincula-o de forma direta com as elites suevas que nos séculos V e VI controlavam a cidade. Uma materialidade propriamente «sueva».

Para mais informação:

Fontes, Luis O. (2017): «O sítio arqueológico da Falperra (Braga)» en J. L. Quiroga (Ed.), In tempore sueborum. El tiempo de los suevos en la Gallaecia (411-585), Ourense, Deputación Provincial de Ourense, pp. 201-204.

La materialidad de lo común: apuntes para una aproximación arqueológica a los comunales en el sur de Europa (III)

10 marzo, 202215 febrero, 2022 por sputniklabrego, posted in Comunais

Este extracto forma parte do artigo «La materialidad de lo común: apuntes para una aproximación arqueológica a los comunales en el sur de Europa» escrito por Anna Maria Stagno e Carlos Tejerizo-García e que podedes ver completo nesta web: https://journals.openedition.org/mcv/15588

LA MATERIALIZACIÓN DEL COMUNAL: EL SITIO DE PERLEZZI (LIGURIA, ITALIA) Y LA RELACIÓN ENTRE USOS COLECTIVOS Y FINALIDADES PARTICULARES

Perlezzi es una aldea situada en el alto valle del río Sturla, en la parte central de los Apeninos ligures, dentro del complejo del Monte Aiona. Se trata de un entorno de fuertes relieves, cuya altitud varía desde los 200 hasta los 1300 msnm. El pueblo (frazione) de Perlezzi está integrado dentro del Comune di Borzonasca y está caracterizado por un extenso sistema de terrazas irrigadas utilizadas, al igual que los pastos y bosques comunales, hasta la actualidad, estando abandonados por el contrario muchos de los pueblos de alrededor (fig. 2). Esta área ha sido estudiada en el marco de diferentes proyectos por el Laboratorio de Arqueología e Historia Ambiental de la Universidad de Génova, enfocados a la investigación de los llamados «perímetros de agua». El objetivo era mostrar cómo la gestión de los recursos hídricos depende no tanto de la red hidrográfica natural, sino de las soluciones técnicas adoptadas históricamente para regularla y, contextualmente, de los dispositivos jurídicos y de los derechos reivindicados en la escala local, y que se pueden estudiar a través de los pleitos entre grupos sociales, instituciones e individuos.De esta manera, la investigación se construyó a partir de la reconstrucción de una serie de pleitos del siglo xviii sobre los derechos de uso del agua utilizado para acequias. Esto no sólo ha implicado su análisis documental, sino también la puesta en marcha de un trabajo de campo dirigido al análisis topográfico de los espacios vinculados al sistema de irrigación destinado a la reconstrucción de la historia de sus usos, las reglas de sus usos y su continuidad hasta la actualidad.

Hasta finales del Antiguo Régimen, esta área pertenecía al Capitanato de Chiavari, uno de los territorios que formaba parte de la República de Génova. Su historia está precisamente caracterizada por los distintos conflictos sobre los derechos de uso del agua que involucraron a los diferentes pueblos del entorno. Estos conflictos sesucedieron de forma casi ininterrumpida desde finales del siglo xvii, afectando a las aldeas (ville) de Caroso, Caregli, Perlezzi y Prato, cuyo objeto contendido eran las acequias (beudi), esto es, los acueductos construidos por los habitantes de las aldeas para irrigar (adaquare o inafiare) y sus tierras así como para el funcionamiento de los molinos. Todas estas acequias derivaban el agua por el mismo río, el Fossato Calandrino, situado en los comunales (comunaglie) indivisos entre los diferentes núcleos, lo que implicaba un aprovechamiento compartido del agua. Desde el principio los conflictos se basaron en una pretensión territorial difícilmente certificable: la posesión (possesso) de estos comunales indivisos entre las aldeas. De esta manera, entre el 1720 y el 1750 se sucedieron tensiones y soluciones temporales, formalizadas jurídicamente con distintos acuerdos escritos. Estas operaciones muestran una constante reorganización tanto de las coaliciones y agrupaciones en el ámbito local como a una constante y densa redefinición de las prácticas locales de utilización del recurso hídrico. En este sentido, muchas de las discusiones y conflictos se concentran en la dificultad de distinguir entre «innovaciones» con respecto a la situación originaria, el llamado pristino stato, donde el acto práctico de manutención o construcción de nuevos canales era el mismo: simples excavaciones en la tierra. De esta manera, el caso de Perlezzi muestra la intensa relación entre los espacios de uso colectivo, los procesos de apropiación y particularización de tales espacios y la definición jurisdiccional del espacio como consecuencia de una práctica posesoria.

Para resolver estas disputas, a petición de los habitantes de Perlezzi, en octubre del 1752 el Senado de la República de Génova decide enviar al capitano ingegnere Domenico Carbonara, para efectuar una visita local y diseñar un Tipo geometrico para describir, por un lado, la situación de los puntos de captación (prese d’acqua), y por otro, las pretensiones de las partes en pleito (Figura 3). El mapa fue diseñado basándose en las indicaciones de los representantes de las villas de Perlezzi y Caroso, cuyas informaciones fueron transcritas en el detallado Indice de 93 voces. El documento cartografiaba con precisión topográfica la organización del espacio alrededor de los acueductos y, sobre todo, de los puntos de captación, con particular atención a los usos en los comunales, que resultan el verdadero objeto del conflicto. Su posesión es reivindicada por parte de los actores locales a través de la atestación del uso, a través del pasto, la atribución de topónimos particulares -en sí mismos objeto de disputa-, o por la presencia de posesiones individuales como chozos (casoni) o prados y propiedades particulares. A esta cartografía se añadió, en el año 1753, una relación que trataba de reconstruir los derechos de posesión de los bienes de particulares al interior de los comunales. Todos estos elementos fueron utilizados para dividir los espacios comunales entre las aldeas, y en esa división la presencia de bienes de particulares jugó un papel clave. Así, los derechos legados a sujetos particulares se convirtieron en decisivos para la conformación de los espacios colectivos, y, en consecuencia, del propio diseño administrativo del territorio.

Los numerosos detalles del Tipo Geométrico han permitido diferenciar los prados y las parcelas de particulares (de propiedad privada) dentro de los comunales –hoy en día bienes colectivos del pueblo– e interpretarlos como prados húmedos para la producción de forraje, coincidentes con los numerosos humedales presentes. Igualmente, los trabajos de campo han permitido identificar los espacios definidos mediante hileras de piedra o de rosáceas, interpretados como posibles espacios periódicamente utilizados para cultivos. La presencia de prados húmedos se relaciona con una transformación fuerte en la organización del espacio productivo de Perlezzi. De hecho, la investigación ha permitido reconstruir las trazas de continuidad y transformación de los mismos entre, al menos, finales del siglo xvi y la actualidad.

Por otro lado, aplicando las técnicas de la arqueología hidráulica, fue posible reconstruir las diferentes fases de ampliación del sistema irrigado. El análisis arqueológico ha mostrado que el canal y las terrazas por donde se transporta el agua fueron construidos al mismo tiempo (fig. 4). La reconstrucción de las variaciones del canal a través de la cartografía histórica ha permitido reconstruir las fases de construcción del sistema, la más amplia de las cuales se produjo durante la primera mitad del siglo xvii. De esta manera se han podido vincular los conflictos desde la primera mitad del siglo xviii a la más importante fase de colonización agrícola con la ampliación del sistema de regadío y terrazas, que se utilizaba tanto para campos como para la irrigación de los castaños. Esta fase, aunque redujo la extensión de los comunales, se configura como una empresa de naturaleza colectiva, como colectivo es el funcionamiento del acueducto, que sigue siendo utilizado de esta manera en la actualidad.

El estudio cruzado del Tipo y los trabajos de campo ha permitido documentar que este proceso es contemporáneo a una importante transformación en las formas de práctica ganadera, señalado por el cambio en la localización de los casoni, las estructuras relacionadas con la estabulación nocturna del ganado, que se desplazaba desde los comunales hasta las terrazas. De hecho, el Tipo los representa como abandonados en los pastos comunes y en uso cerca de las ramas del acueducto, y no lejos desde los núcleos que componen la aldea de Perlezzi. Nuestros trabajos pudieron documentar estas estructuras tanto en las terrazas como en el límite con los comunales. Esta nueva localización se ha interpretado como un intento por conciliar las actividades ganaderas con el crecimiento de la actividad agrícola, y el aumento de su número con el proceso de afirmación de la ganadería vacuna local –que utilizan estas estructuras en mayor medida– en perjuicio de la ganadería ovina, antes predominante. Este cambio supone también una fuerte modificación de la gestión de los espacios comunales, donde el ganado ya no se quedaba por la noche, sino que se trasladaba cerca de las terrazas, también para facilitar su abono. Así, durante el siglo xix se han documentado recintos para recoger el estiércol.Este cambio, documentado con cronologías similares en diferentes sitios de la Liguria oriental, muestra la estrecha relación entre los espacios de uso colectivos (los pastos y los bosques) y los agrícolas (las terrazas), materializado en Perlezzi por el canal del acueducto. Una relación que no siempre se tiene en cuenta ni en la arqueología de montaña ni en la arqueología agraria, muchas veces consideradas de forma separada. Por otro lado, este caso de estudio muestra cómo el proceso de reducción de los espacios comunales no es necesariamente consecuencia de una acción de venta individual o de la disminución de la dimensión compartida de la gestión de los recursos ambientales. Sin embargo, si bien la ampliación del sistema de regadío conllevó una reducción de los espacios comunales a favor de la propiedad privada, al mismo tiempo su regulación ha constituido un elemento de fuerza de la gestión compartida a través de mecanismos de solidaridad y conflictividad alrededor de los recursos ambientales. Mecanismos que han caracterizado la historia de Perlezzi hasta hoy en día y contribuyen a explicar su continuidad de uso. De hecho, para permitir la continuidad de uso a pesar de los profundos cambios demográficos, los detentores de los derechos decidieron, desde los años sesenta, que su uso no se reservara sólo a los herederos de los constructores originarios, sino también a cualquier persona que tenga una propiedad en Perlezzi y pague la cuota de inscripción al consorcio que se fundó para su gestión.

A Galecia quando deixava de ser a Gallaecia: assentamentos fortificados no noroeste peninsular

17 febrero, 202215 febrero, 2022 por sputniklabrego, posted in O proxecto, Os castros de época sueva

Quando falamos da Galécia, tendemos a pensar nos limites da atual Galiza. Curiosamente, onde isto é mais comum é no mundo académico. Não são poucos os artigos científicos que ao analisarem a província romana da Gallaecia tomam como referência as fronteiras de hoje. Isto não é apenas um erro em termos analíticos, mas também um problema histórico, já que muitos dos processos durante o período romano, estiveram muito influenciados pelos limites provinciais impostos pelo império. Este é o caso, por exemplo, dos assentamentos fortificados, um fenómeno sobre o qual já temos falado.

Como sabemos, a Galécia foi uma província constituída por três conventos: o conventus lucensis, o conventus asturicensis e o conventus bracarensis, incluindo, durante o século IV, o antiguo conventus cluniacensis. Instituida após a reforma de Diocleciano, depois do século V os seus limites administrativos foram desaparecendo. Ainda que o reino Suevo aproveitou as vantagens de ter uma delimitação tão clara, as suas fronteiras já não seriam as mesmas que durante o período romano. Porém, durante os séculos pós-romanos, e ainda que o conceito de Gallaecia desaparecia progressivamente, este espaço seguiu a ter uma importância significativa, pela construção das identidades e a política da época.

Assentamentos fortificados tardo e pós-romanos no noroeste peninsular

Como sabemos graças aos estudos que temos feito, durante a segunda metade do século IV e durante todo o século V d.n.e. houve uma significativa ocupação e reocupação de assentamentos fortificados em altura. Ainda que este fenómeno foi comum em toda a península ibérica, parece que no caso do noroeste foi inclusive mais importante. Num trabalho recente onde fazemos uma recompilação deste tipo de locais, podemos ver que pelo menos 43 -e com segurança são mais- estiverom ocupados neste tempo. A nossa hipótese é que uma explicação para isto é precisamente a importância da identidade gerada pela delimitação administrativa da provincia romana da Gallaecia, bem como por outros fatores como a geografía e o desenvolvimento das elites tardo-romanas.

Em próximas entradas falaremos em particular destes contextos, sempre com a vista posta a desenvolver as hipóteses propostas e aprofundar num momento decisivo da configuração histórica e política do noroeste peninsular.

La materialidad de lo común: apuntes para una aproximación arqueológica a los comunales en el sur de Europa (II)

10 febrero, 202211 febrero, 2022 por sputniklabrego, posted in O proxecto

PAISAJES DE PRÁCTICAS Y PAISAJES DE DERECHOS: UN ENFOQUE JURISDICCIONAL A LA MATERIALIDAD DEL COMUNAL, ENTRE ARQUEOLOGÍA Y ECOLOGÍA HISTÓRICA

Desde una perspectiva teórico-metodológica, los distintos casos de estudio presentados aquí se fundamentan en la perspectiva jurisdiccional aplicada a la arqueología. Este enfoque tiene raíces en la arqueología de los recursos ambientales que se ha desarrollado en un largo dialogo con la historia social, sobre todo la vinculada con las corrientes de la micro-historia.

En un seminal trabajo de 1992 publicado como monográfico en la revista Quaderni Storici sobre «recursos colectivos», Diego Moreno y Osvaldo Raggio proponían centrar su estudio a partir de los pleitos, bajo una lectura cuyo foco central fueran los recursos ambientales y las prácticas de su gestión. Por otra parte, en este mismo trabajo, se preguntaban los autores cómo esta aproximación no había encontrado todavía una aplicación para su observación en el campo. Efectivamente, hace 30 años eran escasos los estudios arqueológicos que permitieran caracterizar las prácticas de gestión de los espacios comunales y posibilitar así un diálogo analítico con los historiadores sobre estos temas. Tres décadas después, consideramos que los avances desde una perspectiva jurídica han permitido ese diálogo.

Como es bien conocido, las sentencias derivadas de estos pleitos describen acciones concretas que implican actos de posesión sobre los distintos espacios y paisajes, como, por ejemplo, la construcción de cabañas (casoni, chozas…) o recintos (majadas), el traslado de ganado o rebaños, la corta de leña, el cultivo, etc. Todas estas acciones implican prácticas de trabajo y de posesión simultáneas cuyas huellas se pueden investigar arqueológicamente. Huellas que, en el caso de que se encuentren fuera de los propios asentamientos, pueden ser muy débiles y de difícil detección, como ocurre con algunos ecofactos, como la presencia de ciertas especies vegetales que visibilizan ciertas prácticas, los análisis polínicos y de palinomorfos no polínicos (NPPs en sus siglas en inglés) o las trazas de poda en los árboles. Sin embargo, en los últimos 30 años, los avances de la arqueología ambiental y en la ecología histórica han permitido llegar a un alto nivel de precisión a la hora de caracterizar estas débiles huellas materiales, al considerar no sólo las evidencias sepultadas y los artefactos, sino también las evidencias en la cubierta vegetal actual (ecofactos e indicator species). Considerar estas huellas en términos estratigráficos permite reconstruir no sólo las dinámicas y transformaciones en los usos de los espacios colectivos, sino también profundizar en el análisis de las formas de apropiación y de su duración, y desde allí leer arqueológicamente la conflictividad sobre los recursos colectivos, es decir, las diferentes formas de reivindicación de los derechos de acceso a los recursos y la construcción de nuevos derechos.

Esta base metodológica ha fundamentado los casos de estudio que se presentarán a continuación, realizados en contextos de investigación y geográficos distintos pero con la idea común de explorar la potencialidad de investigar la dimensión jurisdiccional de las prácticas colectivas. Estos ejemplos no tienen el objetivo de presentar una detallada batería de datos, sino de ofrecer algunas pinceladas sobre cómo, desde diferentes tipologías de evidencias (los asentamientos, los espacios productivos o la relación entre pastos y recursos hídricos) se puede abordar desde la materialidad esta dimensión jurisdiccional del espacio, y los aspectos particulares en los que una aproximación arqueológica permite desvelar la complejidad socioeconómica de estos espacios comunales.

Materializando a violencia da guerra do volframio nos montes de Casaio

3 febrero, 20223 febrero, 2022 por sputniklabrego, posted in Sin categoría

Zona de Picota, co Teixadal de Casaio no fondo

Na preciosa novela de Raúl Guerra Garrido El año del wolfram, se presenta o seguinte diálogo entre José e o seu tío, don Ángel:

«-… Pero dime, ¿qué vas a hacer?, apenas haytrabajo en el pueblo, ¿tienes algún proyecto?

– Irme alwólfram.

– Ya. Debísuponerlo, es la fiebre, pero no sé si te conviene, a la peña sube lo peor de cada casa y con una pistola al cinto.

– Dicen que allí la gente gana el dinero a espuertas.

– Y se lo gasta, gastan dinero como si los billetes se fueran a pasar de moda. No sé si te conviene, es peligroso.»

Durante a chamada «guerra do volframio», a subida exponencial do prezo destemineral -utilizado, entre outros, para o armamento bélico- entre os anos 1942 e 1944 provocou unha reacción en cadea, lanzando a milleiros de persoas aos montes. O apelo deste mineral era moi forte nun contexto en que a fame estaba máis presente que as balas e tanques que combatían en Europa feitas co volframio. Familias enteiras que, como José, procuraron no ouro negro a solución aos difíciles momentos da posguerra civil. Xente como a nosa preciosa Graciana, entrevistada por nós no Barco de Valdeorras en 2018 e que tivo que ir ao monte coa súa familia:

Entrevistadora: ¿Por qué empezáis a ir al monte a buscar wólfram?

Graciana: ¿Por qué empezamos? ¿Por qué empezaríamos?

Entrevistadora: Cuéntamelo tú.

Graciana: Pa ganar dinero que no teníamos.

Esta febre do volframio, de xeito moi similar ao episodio da febre do ouro do farwest americano, xerou un clima de violencia social en ocasións irrespirable. A fame é mala conselleira e provocaba disputas e pelexas polo control do territorio onde se atopaba o cobizado mineral. As armas, que xa tiveron o seu momento dourado durante a Guerra Civil, continuaron a formar parte da idiosincrasia destas sociedades marxinais no monte. Volvendo á novela de Guerra Garrido, nela descríbese unha destas asociacións espontáneas para a explotación do volframio: a «Brigada del Gas». Esta brigada, escribe Guerra Garrido:

«…venía a ser una sociedad cooperativa en la que participaban a partes iguales todos los vecinos de Oencia, el pueblo más próximo a la peña por la cara de poniente… A la izquierda el secretario chico, Pepín, el Gallego, le decíangallego porque no había nacido en la aldea sino en Calamocos… el chico tenía un nervio asesino, se limitóalrepiqueteo de sunavajacabritera de sietemuelles».

Unha navalla que sería utilizada en varias ocasións polo seu dono durante os encontros no monte, e no poucas veces feriu aos rapaces e rapazas que furaban os montes ata atopar a veta de seixo que podía conducir ao prezado volframio.

Durante o ano 2020, en plena «guerra do COVID», tivemos a oportunidade de escavar un chozo construído polos grupos de estraperlistas que se lanzaban cara ao monte na procura do volframio. Concretamente na zona de Casaio chamada a Picota, moi preta do coñecido Teixadal. Nesta zona pódense ver aínda as vetas de seixo onde estas persoas escarvaban para atopar o ouro negro. Herminia, a tía da nosa compañeira Laura, aínda lembra ir a esta zona na rebusca do volframio:

HERMINIA: Mira, cada vez que me acuerdo yo, dios. Y después, la Picota ya nada más. Íbamos a trabajar, cuando había, cuando había mineral menudo, íbamos pa lavarla.

LAURA: ¿Y en la Picota salía por fuera?

HERMINIA: No.

LAURA: ¿O había que picar, en la tierra?

HERMINIA: Iba así, iba así de chaflán, el filón entraba así, iba, no así hondo.

O chozo que escavamos contrasta moito coas casas dos traballadores das minas «oficiais». Chozos que son moi parecidos aos que puidemos escavar da guerrilla. Unha semellanza que non é casual, dado que ambos os dous son grupos temporais, de «cazadores-recolledores» poderiamos dicir, e por iso as súas construcións son precarias, aínda que prácticas para os labores que tiñan que facer. No chozo da Picota atopamos fogares, restos de comida e incluso mobiliario que mostra que, incluso nas condicións máis difíciles, o ser humano trata de conseguir a maior comodidade posible.

Herminia aínda lembra a inseguridade daqueles momentos. Podemos imaxinar que tamén había na zona da Picota unha «Brigada do Gas» que trataba, mediante a forza, obter o máximo proveito da actividade «para-legal» que era a procura do volframio. Un clima de violencia que tamén ten o seu reflexo material. Deste xeito, no chozo da Picota, atopamos un puñal de bastante calidade, como aquel que levaba Pepín na novela de Guerra Garrido. Unha testemuña muda da violencia e da inseguridade que foi o mundo de Herminia e de moita xente botada aos montes pola febre do volframio. Un puñal que non sabemos se foi utilizado, pero que só a súa presenza sinala tempos ~~nos~~en que o seu uso debía ser moi común. Unha materialización da violencia que fai visible a cara máis escura do noso pasado recente.

Autor: sputniklabrego