Un dos debates máis importantes que se desenvolveu nas últimas décadas no campo da historia e a arqueoloxía da Alta Idade Media é a cuestión das etnias. En resumo, este debate artéllase en torno á importancia e o papel que xogou a identidade étnica na constitución dos reinos pos-romanos. Aínda que hai moitas posicións ao redor deste debate, dúas son as que polarizaron as distintas achegas. A primeira di que a etnicidade é fundamental para comprender o desenvolvemento das sociedades desde a crise do século III no Imperio Romano en adiante. Deste xeito, as persoas e os grupos sociais estarían moi determinados pola etnia á que pertencería. A segunda posición defendería que a etnicidade é unha construción social e que se utilizaría en cada contexto histórico de xeito distinto. Unha posición intermedia, defendida por autores como Reinhard Wenskus ou Walter Pohl, diria que as etnias teñen un proceso de xurdimento, ou etnoxénese, que constitúe un nivel de identidade social e política fundamental no período de emerxencia dos reinos pos-romanos.
No caso da historia do noroeste peninsular, a emerxencia e consolidación do reino suevo está en estreita ligazón con estes debates sobre as etnias. Segundo Hidacio, suevos, vándalos e alanos entrarían na península ibérica no ano 409 e, tras unha posterior guerra contra os visigodos, aliados de Roma, só os primeiros sobrevivirían en solo hispano ata a súa conquista definitiva no ano 585. Neste ano, os suevos integraríanse na sociedade hispano-romana.
Mais, quen eran estes «suevos»? Quen eran estas persoas que entraron en Hispania no ano 409? Tradicionalmente, a historia ligou estes suevos do século V d.n.e. coas etnias do centro de Europa das que falaban os antigos etnógrafos romanos. Para analizar este complexo tema é preciso entender de que falaban estes etnógrafos e en que contexto o facían. Neste e nos seguintos posts faremos unha análise sobre a imaxe que dos suevos e das etnias antigas tiñan distintos autores de xeito que poidamos entender os acontecementos que tiveron lugar no século V d.n.e.
Tácito
Un dos autores máis influentes na construción da idea que temos dos suevos é Tácito e o seu libro «Germania». Tácito é un autor romano nacido no ano 56 d.n.e. probablemente na Galia Narbonense (Francia do surleste). A súa vida como escritor e como político (xa que foi cónsul) estivo moi determinada polo réxime despótico de Domiciano (81-96 d.n.e.) e a posteriori adopación de Traxano como emperador. A súa obra, e especialmente «Germania» pode entenderse como un posicionamiento pragmático fronte aos réximes autoritarios e á defensa dunha política romana expansiva. «Germania» foi publicada no ano 98, un ano despois da adopción de Traxano por Nerva e nun momento de guerra e expansión contra os bárbaros. Deste xeito, a obra é tanto un tratado de etnoloxía para coñecer mellor aos inimigos de Roma como unha defensa da política de Traxano. En tanto que tratado de etnoloxía, e segundo Greg Woolf, autor de Tale of the Barbarians, a «Germania» tiña moito que ver coas propias ansiedades da identidade romana do momento. Tratábase entón de un espello da civilización romana (a mirror of civilization) máis que un estudo en profundidade sobre as tribus xermánicas, que, de feito, coñecía fundamentalmente a través de fontes secundarias e entrevistas con soldados romanos.
Como toda obra de etnoloxía, basease nunha simplificación, feita para os lectores romanos, de pobos de configuración moi complexa e sobre os que Tácito tiña sobre todo datos indirectos fundamentalmente de Plinio o Vello ou Heródoto. Deste xeito, é importante ter en conta que no todo o dito por Tácito corresponde con toda a realidade. Porén, e ao mesmo tempo, todo o que di é un reflexo, aínda que sexa parcial, desta realidade.
Tácito menciona en varias ocasións aos «suevos», sobre todo no seu capítulo 38. Deles menciona que «non constitúen unha única nación» e que «están divididos en pobos cos seus propios nomes, aínda que reciben a nomeación xenérica de suevos». Entre estes suevos distingue varios tipos, como os semnones, os hermunduros, os naristos, os marcomanos e os cuados, entre outros. Xeográficamente os sitúa na parte leste e norte de Xermania, aínda que, como todo pobo desde o punto de vista romano, eran moi móbiles. Así, o que podemos interpretar é que o termo «suevo» designaba a moitos pobos e tribus distintas baixo unha caracterización xeográfica, a Suabia. En calquera caso, un termo moito máis xenérico e vago con respecto a outros autores posteriores, que designarían de xeito máis concreto a pobos e personas que xa non serían as xentes a conquistar, senón os conquistadores.
O informe destes traballos pódese atoar aquí e o artigo publicado aquí.
A parroquia de Santa María de Proendos localízase nunha chaira elevada situada entre o río Sil e o río Cabe. Nesta planicie, no seu extremo suroeste sitúase un pequeno outeiro onde se sitúa o Castrelo de Proendos. Nas fichas de catalogación previas (GA27059005) informan que, por mor da vexetación, non se pode caracterizar. Sigue leyendo «A romanización do val do Sil: O Castrelo de Proendos (Sober, Lugo)»→
O xacemento de Penadominga sitúase na parroquia de Bendollo no concello de Quiroga nun pequeno penedo rodeado polo Regueiro das Casas e preto do arroio de Peizais, a 0,6 km. no sueste de Bendollo. Este penedo forma parte das últimas abas da Serra dos Cabalos, ao sur da Serra do Courel. O camiño que rodea Penadominga é un camiño tradicional de paso entre o Sil e a comarca de Valdeorras e unha zona de tránsito dos comerciantes de viño desde Valdeorras a Lugo [1] e tamén da gandería da zona. Pola parte sur do xacemento transcorre un antigo camiño que une estas dúas zonas que se aprecia moi ben no voo americano de 1956. Tradicionalmente, o xacemento foi interpretado como un establecemento mineiro para a explotación do ouro da zona e datado entre os séculos V e VII d.C.
Fotografía do voo americano do sitio de Penadominga
O xacemento é coñecido de antigo, aínda que a información dispoñible é moi escasa e fragmentaria. A primeira «noticia» que encontramos do xacemento é a entrega de diversos materiais do xacemento por parte de José Pérez, veciño de Bendollo, ao Museo de Lugo en 1950 e que incluían un importante conxunto de moedas e os coñecidos obxectos de bronce. Máis recentemente, durante unhas prospeccións para a comprobación do estado do sitio descubriuse un espoliador co detector de metales no entorno do xacemento, máis sen causar danos aparentes o sitio.
A pesar de que o sitio apenas está alterado debido o seu difícil acceso, as estruturas orixinais do castro conservadas na actualidade son moi escasas. A estrutura máis visible é un pequeno foso, moi arrasado, que circunda o xacemento polos seus lados E, S e SW. Aínda que a súa localización, nun esporón a media ladeira, permite aproveitar os accidentes naturais como defensa, nalgunhas partes do zona SW do sitio atopáronse restos de muros feitos de mampostos de pedra local que poderían corresponder a pequenos lenzos de muralla. Non se puido localizar con precisión o sitio onde se atoparon os materiais metálicos depositados no museo, máis a hipótese máis factible é que estes foron achados próximos a entrada do recinto defensivo, na zona Este do xacemento.
Muro atopado no extremo oeste do sitio
As moedas foron analizadas por primeira vez nunha publicación sobre a circulación monetaria do século cuarto na Gallaecia, onde se menciona o achado dun conxunto de moedas no xacemento (Busto, 1973-1974). O conxunto será revisado en 1993 por J.J. Cepeda noutro artigo, onde se di que «únicamente nos ha sido posible saber que fueron localizadas por un vecino del lugar en fecha indeterminada» (Cepeda, 1993: 91). O conxunto está composto por 90 moedas, das cales 88 pertencen ao século IV d.C. e dous exemplares do século II d.C., se ben que é dubidosa a súa localización no entorno concreto do castro, segundo J.J. Cepeda. O autor fecha a circulación destas moedas na segunda metade do século IV d.C. (Cepeda, 1993: 101).
Outros materiais de especial relevancia procedentes do xacemento son os coñecidos broches de cinto. Os dous broches pertencen á tipoloxía de broches militares o cingula militae que F. Pérez e A. Viñe inclúen no «tipo Simancas», caracterizado por unha placa rectangular estreita e alargada, decoración calada e variabilidade na forma da fibela (Pérez Rodríguez, 1992). Os exemplares do Penadominga mostran fibelas distintas: unha en forma ovalada e a outra con forma trapezoidal. A dispersión destes broches pola península ibérica é grande, localizándose en xacementos como Fuentespreadas (Zamora), a Morterona (Palencia) ou Simancas (Valladolid). Este tipo de broches, ademais, relaciónanse normalmente coas chamadas «necrópoles pos-imperiais» e cun ethos de tipo militar (Pérez Rodríguez, 1992; Vigil-Escalera, 2015), o que podería indicar a presenza dunha destas necrópoles no contexto de Penadominga. Deste xeito, os broches de Penadominga poderían datarse entre o finais do século IV d.C. e, máis posibelmente, no século V d.C. O conxunto metálico procedente do castro complétase cun posíbel brocado de cabalo, co paralelos na necrópoles de Fuentespreadas ou na villa tardorromana de La Olmeda, no mesmo momento cronolóxico (Abásolo Álvarez et al., 1997; Caballero Zoreda, 1974).
Broche de cinto atopado en Penadominga
Nesta campaña tivemos a ocasión de revisar o pequeno conxunto de cerámicas depositadas no Museo de Lugo. No conxunto destacan as producións de sigillata tardía, todas coa forma de cunca 37t, co decoración mediante círculos concéntricos, ángulos e medias lúas propias do chamado «segundo estilo» de Mayet ou pertencentes ao grupo 2A/B de Vigil Escalera (Vigil-Escalera, 2015: 290-291 y 294-297). Estas formas dátanse a partir do último cuarto do século IV e ata a metade do século V d.C. A forma PEN-7, polo seu engobe, podería pertencer a unha forma de Cerámica de Imitación de Sigillata descritas por L.C. Juan Tovar (Juan Tovar, 2012), se ben esta adscrición é dubidosa. Máis probábel é que esta peza se corresponda coas formas engobadas PEN-8 e PEN-9, xa que as tres son formas cerradas e ten decoración mediante liñas brunidas verticais e cruzadas. Estas cerámicas poderían corresponder a producións baixoimperiais da cidade de Lugo, similares as formas EJ1 e EJ2 de E.J. Alcorta e R. Bartolomé Abraira, como mostran os seus traballos sobre a cerámica do encrave lucense (Alcorta Irastorza, 2001; Alcorta Irastorza y Bartolomé Abraira, 2012). Polo tanto, o (pequeno) conxunto de cerámicas de Penadominga mostraría unha ocupación do finais do século cuarto e a primeira metade do século V d.C., coherentes co análise das moedas e dos broches xa coñecidos do sitio.
Debuxo de materiais do sitio de Penadominga
A cultura material do sitio complétase con o achado dunha laxa de xisto (de 47×32,5×6 cm. de dimensións) gravada co liñas cruzadas que foi interpretada como un taboleiro de xogo de «alquerque de nove». Os taboleiros de xogo son relativamente comúns en todo o occidente europeo dende o período romano en adiante[2] (Costas Goberna y Hidalgo Cuñarro, 1997), localizándose outros exemplos no área da actual Galiza. Con todo, é máis raro documentar estes taboleiros no laxas de xisto, sendo comunmente atopados formando parte dos edificios, na cantaría, nas pedras da construción ou nas formacións rochosas do entorno. É posíbel que o taboleiro de Penadominga pertencera orixinalmente a un edificio do entorno, sen descartar que fora un taboleiro móbil.
Brocado de cabalo do sitio de Penadominga
Penadominga é un dos sitios máis representativos do época tardorromana e sueva no interior da Gallaecia e no entorno do Sil e forma parte da maioría das narrativas académicas sobre este período (Sánchez Pardo, 2012). Con todo, a información relacionada co sitio é moi escasa e moi fragmentada. A exploración in situ do sitio non revelou novos dados sobre o entorno, pouco alterado debido o seu illamento máis escaso de estruturas arqueolóxicas visíbeis na actualidade. Polo contrario, a revisión dos materiais cerámicos do xacemento permitiron centrar a cronoloxía de ocupación do sitio nos momentos finais do século IV e durante o século V d.C., non existindo dados que permitan afirmar unha ocupación anterior ou posterior a este momento.
A localización de Penadominga, metida nunha quebrada e cun control sobre o paso do Sil levou a algúns autores a propoñer unha relación deste sitio coa explotación de ouro na época tardorromana. Porén, o estudo espacial do sitio permite suxerir a hipótese de que este sitio podería tamén servir como zona de control dos camiños adxacentes relacionados cos movementos de poboación y/o gandeiros. Futuras investigacións sobre o xacemento, que poderían incluír sondaxes arqueolóxicos na zona este do sitio, permitirán profundar a historia do sitio.
ABÁSOLO ÁLVAREZ, José Antonio; CORTES, Javier, y RODRÍGUEZ ARAGÓN, F. Pérez: La necrópolis Norte de la Olmeda. Diputación Provincial de Palencia, Palencia: 1997
ALCORTA IRASTORZA, Enrique J.: Lucus Augusti (vol. II): cerámica común de cocina y mesa hallada en las excavaciones de la ciudad. Fundación Pedro Barrié de la Maza, A Coruña: 2001
ALCORTA IRASTORZA, Enrique J., y BARTOLOMÉ ABRAIRA, Roberto: «Muestras de cerámica engobada romana de producción local de Lucus Augusti (Lugo)». En: BERNAL CASASOLA, Darío y RIBERA I LACOMBA, Albert (eds.), Cerámicas hispanorromanas II. Producciones regionales. Universidad de Cádiz, Cádiz: 2012, 699-724
BUSTO, Fariña: «Algunos aspectos de la circulación monetaria en Gallecia durante el siglo IV de d.C.». Numisma, 120-131, 1973-1974, 105-128.
CABALLERO ZOREDA, Luis: La necrópolis tardorromana de Fuentespreadas (Zamora): un asentamiento en el valle del Duero (Vol. 80). Ministerio de Educación y Ciencia, Madrid: 1974
CEPEDA, Juan José: «Monedas procedentes del castro de Penadominga (Bendollo, Quiroga. Lugo)». Numisma, 232, 1993, 91-107.
COSTAS GOBERNA, Fernando Javier, y HIDALGO CUÑARRO, José Manuel: Los juegos de tablero en Galicia. Aproximación a los juegos sobre tableros en piedra desde la Antigüedad clásica al Medievo. Celticar, Vigo: 1997
JUAN TOVAR, Luis Carlos: «Las cerámicas imitación de sigillata (CIS) en la Meseta Norte durante el siglo V. Nuevos testimonios y precisiones cronológicas». En: FERNÁNDEZ IBÁÑEZ, Carmelo y BOHIGAS ROLDÁN, Ramón (eds.), In durii regione romanitas. Homenaje a Javier Cortes, Santander/Palencia: 2012, 365-372
PÉREZ RODRÍGUEZ, Fernando: «Los cingula militae tardorromanos de la Península Ibérica». Boletín del Seminario de Estudios de Arte y Arqueología, LVIII, 1992, 239-262.
SÁNCHEZ PARDO, José Carlos: «Castros, castillos y otras fortificaciones en el paisaje sociopolítico de Galicia (siglos IV-XI)». En: QUIRÓS CASTILLO, J y TEJADO SEBASTIÁN, José María (eds.), Los castillos altomedievales en el noroeste de la Península Ibérica. Universidad del País Vasco, Bilbao: 2012, 29-56
VIGIL-ESCALERA, Alfonso: Los primeros paisajes altomedievales en el interior de Hispania. Registros campesinos del siglo quinto d.C. Universidad del País Vasco, Bilbao: 2015
¿Qué es «Sputnik Labrego»?
En novembro do ano 1957 a cadela Laika foi lanzada ao espazo un mes despois do satélite Sputnik 1, iniciando unha carreira que duraría máis de 30 anos entre os dous estados máis poderosos do mundo. Uns meses despois de que Laika tivera a honra de ser o primeiro ser vivo en orbitar arredor do noso planeta, os habitantes dunha aldea próxima a Salcedo (Lugo) realizaron a súa propia homenaxe á cadela espacial (leer más).
Sputnik Labrego 