A idade escura é unha idea moi romántica. Non dese romanticismo de Romeo e Xulieta ou de La vida de Adèle (película de 2013, dirixida por Abdellatif Kechiche), mais daqueles que ao finais do século XVIII pensaban que o seu tempo era decadente e que esa decadencia podía verse na propia historia. En 1776 publícase o primeiro volume da Historia da decadencia e caída do Imperio romano, de Edward Gibbon, unha historia sobre a chegada da Idade Escura a Europa tras a fin do Imperio Romano. Conta o autor nunha parte desa obra magna que:
El 15 de octubre de 1764 —escribe Gibbon—, yo estaba sentado, soñando, en medio de las ruinas del Capitolio, mientras los monjes descalzos cantaban vísperas en el Templo de Júpiter. En este instante brotó en mi espíritu por primera vez la idea de escribir la historia de la decadencia y caída de Roma.
Un libro e unha idade que naceran de dúas ruínas, as do Imperio Romano e a da, segundo xente como o historiador británico, a da civilización occidental. A visión de Gibbon sobre o que chamamos hoxe a Idade Media tampouco era moi orixinal. Xa no século XIV, Francesco Petrarca escribiu un poema épico titulado Áfrico no que di que:
Mi destino es vivir en medio de variadas y confusas tormentas. A ti, en cambio, si –como espera y desea mi alma– me sobrevives muchos años, te aguardan quizá tiempos mejores; este sopor de olvido no ha de durar eternamente. Disipadas las tinieblas, nuestros nietos podrán caminar de nuevo en el puro resplandor del pasado
A época de Petrarca, e aquela que describiu Gibbon, era unha tebra que había que disipar e iluminar dalgún xeito, mirando o pasado grego e romano. Decadencia, ruína e escuridade. A Idade Media en todo o seu “esplendor”.
Esta visión da Idade Media como época escura ten aínda moita influencia hoxe, cunha importante aceptación social. Moitas son as razóns que explican esta mirada pesimista e decadente do período medieval. En parte, como para os románticos, axúdanos a vernos a nós propios no presente mellor que no pasado e subliñar aquelas partes da historia máis positivas e máis iluminadas, como o pasado greco-romano ou o Renacemento. Isto contrasta coa idea da Idade Media como xerme das nacións actuais, mais esa é outra historia para outro post. Doutro xeito, a Idade Media como idade escura tamén impregna a fala da sociedade. Sérvenos como insulto para os demais. Así, se alguén é “medieval”, e antigo, obsoleto, bruto, escuro.
Un aspecto interesante desta idea da Idade Media como época tebrosa é que xera un caixón no que verter barbaridades tan grandes como os propios bárbaros. Todo pode suceder nunha época escura. Un exemplo fantástico é aquel do xacemento anglosaxón de Saint Neots, unha pequena aldea situada no centro-leste de Inglaterra, cerca de Cambridge. Escavado nos anos 30 do século XX, trátase dun pequeno poboado de época anglosaxoa (séculos VI-VIII da nosa era) formado por algunhas cabanas de madeira construídas por baixo do chan, a modo de adegas. Na escavación dunha destas cabanas atopouse parte dun esqueleto, así como algúns ósos de animais, o que levou aos escavadores a interpretar que:
Temos aquí xente vivindo en cabanas miserables nas condicións máis primitivas imaxinables. Non tiñan interese na limpeza e simplemente tiraban os restos da comida na esquina da cabana e a deixaban alí. Non lles importaban as pantasmas, como non lles importaba ter un esqueleto colgado na parede dunha das súas casas.
Unha interpretación só posible se na cabeza tes a escuridade da Idade Media. En realidade a explicación era moito máis sinxela: os restos de ósos de animais eran posiblemente restos das últimas comidas do sitio ou parte do lixo utilizado como esterco para as terras mentres que o esqueleto era parte dun enterramento anterior a construción da cabana. Isto último vese moi ben na planimetría que hai do sitio, en que se ve que a cabana corta parte deste individuo. Tratábase entón dunha visión un pouquiño estereotipada dos habitantes desa idade escura descrita por Gibbon máis que da realidade menos efectista pero moito máis interesante: a dun poboado de campesiños de época anglosaxoa.
Con todo, é verdade que a idea de vivir cos teus mortos é bastante atractiva, e non faltan os exemplos de sociedades que o fan (aínda que sexa parcialmente). Un exemplo moi coñecido é aquel dos toraja, comunidades animistas que viven no leste de Indonesia e que manteñen os corpos dos familiares mortos na casa. Antigamente eran conservados cunha receita de follas do lugar, agora utilízase formol. Os Toraja pensan que se non coidan dos corpos despois de mortos, poderán ter problemas no futuro. Tras un tempo de coidado na casa, faise un funeral e xa se fai o enterro do corpo.
Porén, os anglosaxóns non eran os Toraja e non vivían cos seus mortos na casa. É, polo contrario, unha interpretación que naceu dunha mirada moi particular sobre a Idade Media como época escura pero que moitas das veces ten máis de prexuízo que de realidade. A Idade Media é un período apaixonante, que se é escura é simplemente porque a xente non tiña a necesidade de escribir moito, e por iso non quedan documentos que nos permitan coñecer o día a día das poboacións do momento. Unha visión da historia un tanto elitista en que son os documentos producidos por estas elites as que producen o coñecemento real. Grazas á arqueoloxía -aquela que non parte de prexuízos, ao menos-, é crucial para non caermos en ideas como, por exemplo, que as sociedades do pasado vivían cos mortos pendurados nas paredes. E, digo eu, xa non é suficientemente interesante a historia como para termos que inventar historias de pantasmas?
Sputnik Labrego 