«El año del wólfram» de Raúl Guerra Garrido

«Es wólfram», dijo el teniente. Eloy repitió la palabra, «¿wólfram?», recordaba eso y poco más, la escena fue demasiado rápida, si acaso otros dos momentos, cuando el semiembozado se abrió la gabardina como un exhibicionista, «bueno, si queréis saco el trabuco», en realidad una escopeta de cañones recortados, y cuando él empuñó la piedra ciego de ira. Así empezó lo del Seo.

La guerra del wolframio (1942-1953) no ha sido un tema excesivamente recurrente en la literatura española. De hecho, salvo contadas excepciones (incluida la reciente novela O exército de fume de Manuel Gago), se podría decir que «El año del wolfram» de Raúl Guerra Garrido es la única novela que ha tratado directamente este conflicto. Publicada en 1984 y ganadora del Premio Planeta de ese año, esta novela supuso la consolidación del escritor madrileño (pero de espíritu berciano) tras publicar Lectura insólita del Capital, ganadora en 1976 del Premio Nadal. Dos novelas que ya se han convertido en clásicos de la literatura contemporánea en lengua castellana.

Mapa con la distribución mundial de wolfram

La novela traza las historias de varios personajes que se ven involucrados en el conflicto sobre el wólfram en la primavera de 1945, en los últimos estertores de la Segunda Guerra Mundial, momento en el que, si bien no fue el más agudo de la guerra del wolframio, supuso un período de gran movimiento en las montañas del noroeste peninsular. Personajes de gran realismo que incluyen a José Expósito, un combatiente de la Guerra Civil que se escapa de un destacamento penal franquista y regresa a su tierra para probar suerte en la búsqueda del wolframio; o a Ángel Sernández, un boticario de Ponferrada, tío adoptivo de José que, tras una inteligencia desmedida, esconde un pasado lleno de secretos oscuros; o William White, un trasunto del espía escocés Alexander Easton, cuya misión es comprar todo el wolfram posible. Personajes que transitan en un contexto de posguerra en el que también se desarrollo otro conflicto, el de la guerrilla antifranquista, sin el cual no se podría entender la guerra del wolframio.

Uno de los aspectos mejor logrados de la novela es sin duda la ambientación desoladora de posguerra civil. Un clima de violencia física y psicológica en el que toda la sociedad se ve envuelta. Y en este ambiente de desesperación y caos, la guerra del wolframio se convierte en una esperanza desesperada que canaliza toda esta frustración; una posibilidad cierta para salir de la pobreza y de la violencia. Así, en el clímax de esta guerra del wolframio, en el momento en el que todas las partes involucradas en la Segunda Guerra Mundial se lanzaron a comprar el preciado mineral, elevando los precios a límites insospechados. La Peña del Seo se convirtió de esta forma en el centro del mundo conocido:

La peña pasó de una soledad lunar al trajín de un hormiguero, hasta por la noche las luces de carburos y linternas no cesaban en sus guiños, como si la Santa Compaña también se hubiera decidido a participar en la faena, donde los hombres picaban, los niños hacían el rebusco, y en los dobles restos áridos resultantes las mujeres ensayaban el lavado con palangana, siempre quedaban sobre el latón granos opacos, negros, pesados, más rentables que el jornal a que por otra parte no tenían acceso.

Zona de la Picota (Casaio). Campamentos de estraperlistas o rebuscadores.

Así, José Expósito y su compañero de viajes, Jovino, un violento ex-militar, marchan a las peñas del Seo para seguir el rastro del wolfram, perseguidos por una mafia local, «Los del Gas», que tratan de monopolizar la extracción ilegal del mineral. Siguiendo la pista de una leyenda contada por la abuela de José relativa a tres cofres, marchan hacia las peligrosas montañas arriesgando su vida, porque la posibilidad de morir es más atractiva que enfrentarse al mundo de la posguerra. El año del wólfram supone así un retrato muy realista, pero al mismo tiempo muy profundo, de una sociedad desmantelada que pugna por resurgir de un trauma mediante la violencia.

Como ya comentaremos en otros posts, esta novela supone también un retrato muy acertado desde el punto de vista arqueológico. Gracias a nuestros trabajos en el entorno de Casaio hemos podido profundizar en este mundo de violencia vinculado al wolframio. Por el momento, dejamos una última referencia de la novela que habla sobre la mina de Valborraz, uno de los ejes centrales de nuestro proyecto como también lo es de la novela de Guerra Garrido. Como se puede leer en la novela:

Las minas de los alemanes estaban por encima del pueblo de Casayo. En el único edificio de piedra y con luz eléctrica, oficina, depósito de mineral y taller de reparaciones, en la mesa de su breve despacho, Helmut Monssen meditaba geopolíticamente, las minas están en casa de Dios, dicen los nativos, y es en lo único que aciertan.

Arqueoloxía da guerra do wolfram: a contorna de Castro Boloso

A modernidade é un concepto moi complexo e polisémico. Ten moitos significados e pode facer referencia a procesos moi distintos. No sentido que nós queremos darlle aquí, modernidade é o proceso polo que as sociedades campesiñas pasaron de organizarse a través de relacións de reprocidade e de basearse en economías gandeiras e agrícolas tradicionais a sociedades industriais e baseadas no traballo asalariado. Este proceso, dependendo do territorio, tivo ritmos e cronoloxías moi distintas. No caso dos montes de Casaio, este proceso de implantación da modernidade foi moi recente, cun momento chave nos anos corenta. En termos materiais, este proceso podemos analizalo arqueoloxicamente a través da implantación da minería do wolfram.

Como é ben coñecido e xa comentamos noutros posts, a contorna dos montes de Casaio foi un espazo central da denominada «guerra do wolfram». Esta «guerra» atípica foi referencia á explotación masiva deste mineral para fins bélicos durante os anos corenta no contexto da Segunda Guerra Mundial. O volframio (cuxo símbolo químico é «w») é un metal cun altísimo punto de fusión (3410 ºC) moi utilizado para o fortalecemento do material béico, aínda que tamén é utilizado para, por exemplo, lámpadas. É un metal moi raro e escaso no planeta. Porén, unha das maiores zonas de concentración é precisamente o occidente da península ibérica. Así, a súa explotación foi moi significativa en Portugal, Salamanca, Extremadura ou Galicia.

Os nosos traballos ao respecto da arqueoloxía do wolfram céntranse en tres contornas principais: a coñecida mina de Valborraz, xestionada durante os anos corenta pola Alemaña nazi, a contorna de Castro Boloso, relacionada máis coa Guerra de Corea, e a zona da Picota, que pensamos máis relacionada coa explotación esporádica ou de «rebusca» durante todos estes anos. Deste xeito, son dous os fenómenos xerais que podemos estudar arqueolóxicamente: por unha banda, a industrialización da zona dos montes de Casaio e a introdución do traballo asalariado, por outra banda, a análise antropolóxica do fenómeno do estraperlo, cuestión que apenas foi abordada desde unha perspectiva científica. Neste post centrarémonos na contorna de Castro Boloso, que foi obxecto de escavacións na campaña de 2019.

A contorna de Castro Boloso é un espazo moi sorprendente. Este sitio atópase na confluencia dos arroios Carambainas e San Xil, e foi aquí onde se instalou a mina de wolfram coñecida como a mina de San Xil. Desta mina poidemos documentar varios edificios, como a cantina, a fragua, as vivendas dos traballadores e o transformador eléctrico (transformador que, por certo, nunca estivo en funcionamiento). Todo o cumio de Castro Boloso está cheo de galerías e catas para a extracción de wolfram. Nunha delas tivemos a inmensa sorte de atopar unha pa e un pico dun dos últimos traballadores da galería.

Porén, a parte máis sorprendente deste sitio está na parte superior do cumio, onde puidemos atopar un conxunto moi particular de estruturas. Trátanse de nove estruturas de diferentes formatos (circulares e cadradas) de cachotería e enlousado de xisto distribuídas ao longo do cumio. Á primeira vista, este conxunto podería parecer un castro de época prehistórica ou romana. Porén, grazas as escavacións sabemos que isto non é así.

Nesta campaña puidemos escavar ata tres estruturas, e todas presentaban a mesma estratigrafía. Basicamente, baixo os derrubos dos muros e do enlousado, atopamos material asociado coa actividade de extracción do wolfram, como por exemplo un pico ou latas de conservas que utilizaban para trasladar o wolfram. Máis aínda, en dúas delas atopamos restos de seixos e de turmalina, outro mineral moi parecido ao wolfram, que mostraría o uso destas estruturas para o traballo do wolfram.

Castro Boloso é unha contorna moi interesante non só para analizar a industria do wolfram, senón tamén o proceso xeral da industrialización e a imposición da modernidade nas sociedades pre-industriais do noroeste peninsular.